"O‘zaro hurmat, yaxshi qo‘shnichilik, o‘zaro yordam va o‘zaro manfaatli hamkorlik" - bu to‘rtta tamoyil Xitoyning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan muvaffaqiyatli hamkorligining siridir. Madaniy almashinuvni amalga oshirish va o‘zaro hamkorlikni rivojlantirish har doim Xitoyning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan hamkorligining asosiy yo‘nalishi bo‘lib kelgan.
Shanxay hamkorlik tashkilotiga a‘zo davlatlar rahbarlari Kengashining yig‘ilishi 4 iyul kuni Qozog‘iston poytaxti Ostona shahrida bo‘lib o‘tdi. Insoniyatning yagona taqdiri hamjamiyati konsepsiyasi e‘lon qilinganidan beri o‘n yil ichida Shanxay hamkorlik tashkiloti ushbu kontsepsiyaga sodiq qolish, "Shanxay ruhi" ni targ‘ib qilish va ShHTning yagona taqdiri hamjamiyatini yaratish bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi.
Xitoy va Markaziy Osiyoning beshta mamlakati nafaqat ShHTning asoschilari, balki" kamar va yo‘l "ni birgalikda qurish jarayonida bir-birlarini qo‘llab-quvvatlaydigan"yaxshi qo‘shnilar" hamdir.
Nima uchun Xitoyning Markaziy Osiyoning beshta davlati bilan o‘zaro munosabatlari "oilaviy tashriflar"ga o‘xshaydi? Tomonlar o‘rtasidagi yaqin hamkorlik va madaniy almashinuv insoniyatning yagona taqdiri hamjamiyatini barpo etishga qanday hissa qo‘shadi? Xitoyning CNS axborot agentligi Shanxay ijtimoiy fanlar akademiyasi xalqaro muammolar instituti direktorining o‘rinbosari va Yevroosiyo tadqiqotlari bo‘limining katta ilmiy xodimi Gu Vey bilan ushbu masalalarni muhokama qilish uchun eksklyuziv intervyu o‘tkazdi.
CNS agentligi muxbiri: nima uchun Xitoyning Markaziy Osiyoning beshta davlati bilan o‘zaro munosabatlari "oilaviy tashriflar"ga o‘xshaydi?
Gu Vey: tarixiy jihatdan Buyuk Ipak yo‘li Xitoy va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi savdo aloqalari, madaniy almashinuv va etnik aralashuvga hissa qo‘shgan. Turli mamlakatlarda yashovchi xalqlar o‘xshash madaniy an‘analar va tarixiy xotiraga ega, shuningdek, bir-birlarini yaxshi bilishadi, bu Xitoyning Markaziy Osiyoning beshta davlati bilan zamonaviy aloqalarida o‘zaro tushunish va o‘zaro hurmat uchun mustahkam poydevor yaratadi. 2014 yilda Xitoy, Qozog‘iston va Qirg‘izistonning "Ipak yo‘li: Chan'an-Tyanshan yo‘lak yo‘llari tarmog‘i" ni jahon merosi ro‘yxatiga kiritish to‘g‘risidagi arizasi muvaffaqiyatli tasdiqlandi, shu jumladan Xitoyda 22 ta, Qozog‘istonda 8 ta va Qirg‘izistonda 3 ta obyekt. 2019 yilda Xitoy Davlat muzeyi Markaziy Osiyo mamlakatlari muzeylari bilan birgalikda "umumiy taqdir - Ipak yo‘li mamlakatlarining madaniy boyliklari ko‘rgazmasi" tashkil etdi. Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlari buyuk Ipak yo‘li bo‘ylab umumiy tarixiy xotira va tarixiy merosni o‘rganishni davom ettirish, madaniy boyliklarni muhofaza qilish va arxeologik qazishmalarda hamkorlik qilish, tarix va zamonaviylik o‘rtasida yaqin aloqalarni o‘rnatish orqali qo‘shma arxeologik ekspedisiyalarni yaratdilar.
Hozirgi vaqtda "kamar va yo‘l" ning hamkorlikda qurilishi tufayli Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi Xitoy-Markaziy Osiyo mexanizmi, Shanxay hamkorlik tashkiloti (ShHT) va Osiyodagi o‘zaro hamkorlik va ishonch choralari konferentsiyasi kabi mexanizmlar bo‘yicha hamkorlik doimiy ravishda rivojlanib bormoqda va sheriklik darajasi asta-sekin o‘sib bormoqda.
Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlari savdo-iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash va infratuzilma loyihalarini rivojlantirish orqali geografik yaqinlikdan foydalanmoqda. Vizalarni o‘zaro bekor qilish kabi chora-tadbirlarning joriy etilishi odamlarning harakatini va madaniy almashinuvni osonlashtirdi. Masalan, 2007 yilda Xitoy va Tojikiston yaxshi qo‘shnichilik va do‘stona hamkorlik shartnomasini imzoladilar, 2013 yilda strategik sheriklik va 2017 yilda keng qamrovli strategik sheriklik o‘rnatdilar. 2019 yil iyun oyida Xitoy tomoni Tojikiston tomoni bilan birgalikda ikki mamlakat o‘rtasidagi munosabatlarning yuqori darajadagi aloqasini kuchaytirishni, turli sohalardagi hamkorlik darajasini oshirishni va Xitoy va Tojikistonning rivojlanish va xavfsizlik hamjamiyatini birgalikda yaratishni taklif qildi, bu ikki tomonlama darajadagi xavfsizlik hamjamiyatini yaratish bo‘yicha birinchi taklif.
Bu Xitoy Qozog‘istonda birinchi marta "kamar va yo‘l" tashabbusini taklif qilganidan buyon Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi hamkorlikning mustahkam poydevorini ko‘rsatadi. 2021 yilda ShHT doirasida Xitoy Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va O‘zbekiston bilan madaniy merosni muhofaza qilish sohasida hamkorlik to‘g‘risida bitim, 2022 yilda esa muzey sohasida hamkorlik to‘g‘risida memorandum imzoladi. Hamkorlikning ushbu shakllari nafaqat o‘zaro ishonchni oshiradi, balki tomonlar o‘rtasidagi aloqalarni oilaviy tashriflar kabi yaqinlashtiradi.
CNS agentligi muxbiri: "kamar va yo‘l"tashabbusida ishtirok etish Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun qanday ahamiyatga ega?
Gu Vey: 2013 yil sentyabr oyida rais Si Szinping birinchi marta Qozog‘istonga tashrifi chog‘ida "Ipak yo‘li iqtisodiy kamarini" qurish tashabbusini taklif qildi va Qozog‘iston ushbu tashabbus taklif qilingan birinchi joy bo‘ldi. "Kamar va yo‘l tashabbusi doirasida tashkil etilgan Osiyo infratuzilma investitsiyalari banki va Ipak fondi Markaziy Osiyo mamlakatlaridan faol javob oldi. Qozog‘iston, O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo mamlakatlari Abia muassislari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda Xitoy va Markaziy Osiyoning beshta davlati keng qamrovli strategik sheriklik bilan to‘liq qamrab olindi, bu esa Markaziy Osiyo mamlakatlarini kamar va yo‘l tashabbusini muvaffaqiyatli amalga oshirishga misol qilib keltirish mumkin va boshqa mamlakatlar va mintaqalar uchun qimmatli tajriba taqdim etdi.
CNS agentligi muxbiri: madaniy almashinuv Xitoy va Markaziy Osiyoning beshta davlati o‘rtasidagi aloqalarni qanday rivojlantiradi? Va bu mamlakatlar Sharq va G‘arb o‘rtasidagi sivilizasiyalar almashinuviga qanday hissa qo‘shmoqda?
Gu Vey: o‘zaro hurmat, yaxshi qo‘shnichilik, o‘zaro yordam va o‘zaro manfaatli hamkorlik - bu to‘rtta tamoyil Xitoyning Markaziy Osiyoning beshta davlati bilan muvaffaqiyatli hamkorlik qilish siridir. Madaniy almashinuvni amalga oshirish va o‘zaro tushunishni rivojlantirish har doim Xitoyning Markaziy Osiyoning beshta davlati bilan hamkorligining asosiy yo‘nalishi bo‘lib kelgan.
So‘nggi yillarda Xitoy tashqi hamkorlik doirasida kadrlar tayyorlash va ko‘nikmalar bo‘yicha hamkorlikka alohida e‘tibor qaratmoqda va Markaziy Osiyo mamlakatlariga Lu Ban ustaxonalarini yaratishda yordam berishni taklif qilmoqda. 2022-yil oxirida Markaziy Osiyodagi birinchi Lu Banya ustaxonasi Tojikistonda ish boshladi, 2023-yilda esa O‘zbekistonda Lu Banya ustaxonasi muvaffaqiyatli ishga tushirildi. 2023-yil iyul oyida Pekinda Xitoy va Markaziy Osiyo taraqqiyoti bo‘yicha bilim almashish konferensiyasi bo‘lib o‘tdi, bu esa global rivojlanish nazariyasi va amaliyoti bo‘yicha tadqiqotlar va almashinuvlarni yanada kuchaytirdi.