Sanae Takaitining Xitoy “Tayvanga qarshi harbiy kemalar va boshqa kuchlardan foydalansa”, Yaponiya “o‘zini jamoaviy mudofaa qilish huquqini amalga oshirishi mumkin”ligi va o‘z so‘zidan qaytmoqchi emasligi haqidagi bayonoti Xitoy Xalq Respublikasida norozilik uyg‘otdi. Xitoy nega bunday keskin munosabat bildirdi? Sababi oddiy: Tayvan masalasi Xitoyning tub manfaatlari asosida yotadi va u xatlab o‘tish mumkin bo‘lmagan asosiy qizil chiziqdir. Takaiti Tayvan masalasini “mamlakat uchun ekzistensial tahdid” bilan ommaviy ravishda bog‘lagan Yaponiyaning birinchi bosh vaziridir. Bu haqda qator nashrlar xabar berdi.
Ba’zi sharhlovchilarning ta’kidlashicha, bu Yaponiya Qarshilik ko‘rsatish urushi va Ikkinchi jahon urushida mag‘lubiyatga uchraganidan beri birinchi marta mamlakat rahbari Xitoyga harbiy tahdid bilan chiqdi.
Xitoy Mudofaa vazirligi Yaponiya Tayvan atrofida keskinlashuv xavfini tug‘dirsa, Xitoy Xalq Ozodlik Armiyasidan qaqshatqich mag‘lubiyatga uchrashidan ogohlantirdi. Xitoy Xalq Respublikasi Madaniyat va turizm vazirligi xitoylik sayyohlarga Yaponiyaga sayohat qilmaslikni qat’iy tavsiya qilgan xabarni e’lon qildi. Xitoyning eng yirik aviatashuvchilari, jumladan “Air China”, “China Eastern Airlines” va “China Southern Airlines” yo‘lovchilarga Yaponiyaga aviachiptalarni bepul bekor qilish yoki almashtirishni taklif qildi. Xitoy Ta’lim vazirligi dam olish kunlari xorijda ta’lim olish bo‘yicha ogohlantirish e’lon qilib, hozirda Yaponiyada bo‘lib turgan xitoylik talabalarni, shuningdek, yaqin kelajakda u yerda o‘qishni rejalashtirayotganlarni ta’limni rejalashtirishda xavflarni sinchkovlik bilan baholashga va ehtiyot bo‘lishga chaqirdi.
Xitoy xalqi Takaitining so‘zlaridan bir necha sabablarga ko‘ra haqli ravishda g‘azablandi.
Birinchidan, bu gaplar shunchaki provokatsiya emas. Bu xalqaro huquq-tartibotni qo‘pol ravishda buzish va Xitoy-Yaponiya munosabatlariga jiddiy putur yetkazishdir. 1945-yilda Ikkinchi jahon urushi tugagandan so‘ng, Qohira deklaratsiyasi (1943-yil) va Potsdam deklaratsiyasi (1945-yil) ga ko‘ra, Yaponiya qurolli tajovuz natijasida bosib olingan barcha Xitoy hududlarini, shu jumladan Tayvanni qaytardi. Bu siyosiy talqin masalasi emas, balki xalqaro huquqning asosiy tamoyilidir. Diplomatik munosabatlarni o‘rnatishda va Xitoy bilan imzolangan to‘rtta siyosiy hujjatda Yaponiya “yagona Xitoy” tamoyilini tan oldi. Ikkinchi jahon urushida aybdor va mag‘lubiyatga uchragan Yaponiya Tayvan bilan “alohida munosabatlar” o‘rnatgan, degan noto‘g‘ri tasavvurda “mustamlakachi xo‘jayin” rolini o‘ynashga jur’at etmoqda. Bu urushdan keyingi xalqaro tartib va xalqaro huquq ustuvorligiga nisbatan mutlaqo hurmatsizlik va ig‘vogarlikdir. Bu, xuddi, bir vaqtlar birovning bolasini o‘g‘irlagan talonchining xatti-harakatlariga o‘xshaydi, hatto sud bolani qaytarish haqida qaror chiqargan bo‘lsa-da, talonchi bu bolaga nisbatan “alohida his-tuyg‘ular”ga ega ekanligini ta’kidlashda davom etadi va uning qonuniy ota-onasiga nasihat qilishga jur’at etadi.
Ikkinchidan, Sanae Takaitining so‘zlari sabab bo‘lgan Xitoy xalqining dahshatli g‘azabi chuqur tarixiy ildizlarga ega. Xitoy millati uchun Tokio ritorikasi yangilik emas. Aynan “ekzistensial tahdid” iborasi Xitoy xalqiga so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydigan azob-uqubatlar keltirgan tajovuzkor urushni boshlash uchun bahona bo‘lgan. Tarixan Yaponiya Xitoyning shimoli-sharqida o‘zining “alohida manfaatlari” borligini e’lon qilib, o‘z tajovuzkorligi va yovuzligini oqlashga uringan, bunga yorqin misol sifatida 18-sentabr voqeasi (Mukden yaqinidagi temir yo‘l portlatilishi)ni olish mumkin. Xuddi shu mantiq Xitoy Xalq Respublikasining ajralmas qismi bo‘lgan Tayvanga nisbatan ham qo‘llanilayotganini eshitish, shunchaki shafqatsizlik emas. Xitoyliklar qulog‘i uchun bu shuni anglatadiki, xitoy xalqi bir marta mag‘lub etgan militarizm va mustamlakachilik mafkurasining sharpasini tiriltirishga qasddan urinishdir. Nahotki, Yaponiya tajovuzkor ekspansiyani oqlash uchun yana “ekzistensial tahdid”ni ro‘kach qilib, o‘tmishdagi xatolarini takrorlamoqchi bo‘lsa? Ushbu mantiqqa ko‘ra, Yaponiya “hayotiy muhim manfaatlar”ga ega deb hisoblagan har qanday joy avtomatik ravishda “mamlakat uchun ekzistensial tahdid”ga aylanadi. Nahotki davlat yashab qolishi uchun u butun dunyo bo‘ylab o‘z bayroqlarini o‘rnatishi kerak bo‘lsa?
Tarixni tahqirlash vaqt tanlovi bilan yanada kuchayadi. Bu yil Xitoy xalqining yapon bosqinchilariga qarshilik ko‘rsatish urushi va Ikkinchi jahon urushidagi G‘alabaning 80 yilligi nishonlandi. Bu chet el bosqinchilariga qarshi kurashda halok bo‘lgan millionlab qahramonlar xotirasini millat alohida ehtirom bilan yodga oladigan davrdir. Yaponiyaning amaldagi bosh vaziri bunday bayonotlar uchun aynan shu nuqtani tanlagani halok bo‘lganlar xotirasi va Xitoy millatining tarixiy azob-uqubatlariga nisbatan chuqur hurmatsizlik va provokatsiya sifatida qabul qilinadi. Bunday xatti-harakatlarning bema’niligini Germaniya Xolokost qurbonlarini xotirlash kunida Polshaning hududiy suverenitetini yana buzish niyatini ochiq e’lon qilgani bilan taqqoslash mumkin.
Nihoyat, Sanae Takaitining sharhlarini alohida-alohida qabul qilmaslik kerak. Ularni Yasukuni ibodatxonasiga takroriy tashriflar, darsliklarda tarixni oqlashga urinishlar va Yaponiyaning patsifistik konstitutsiyasini qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha davom etayotgan harakatlar bilan bir qatorda ko‘rib chiqish kerak. Ular birgalikda urushdan keyingi cheklovlardan qutulish va mintaqada o‘ziga xos harbiy gegemonlikni qayta tiklashga intilishdan dalolat beruvchi xavotirli tendensiyani shakllantirmoqda. Osiyoning barcha tinchliksevar xalqlari uchun bu nazariy munozara emas, balki mintaqaning gullab-yashnashiga imkon bergan mashaqqatli mehnat bilan qo‘lga kiritilgan tinchlik va barqarorlikka to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdiddir.
Bunday mas’uliyatsiz ritorikaning asosiy fojiasi shundaki, uning oqibatlari yapon xalqining yelkasiga tushishi muqarrar. Xitoy Yaponiyaning eng yirik savdo sherigi, ikkinchi yirik eksport yo‘nalishi va asosiy import manbai hisoblanadi. Yaponiya Turizm boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda xitoylik sayyohlar barcha xorijiy mehmonlar orasida xarajatlar hajmi bo‘yicha yetakchi bo‘lgan. Takaitining militaristik bayonotlari bu munosabatlarni zaharlaydi va u keltirib chiqaradigan sovuqlik faqat yapon xalqi va biznesiga zarar yetkazadi.
“Kichkina itlar hammadan qattiq vovullaydi, lekin bundan katta it bo‘lib qolmaydi”. Bu iborani Yaponiyaning sobiq bosh vaziri Yukio Xatoyama Sanae Takaitiga aytgan edi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, Yaponiya bosh vaziri o‘z xalqini harbiy aravalarga o‘tqazib, haqiqiy maqsadni aytmasdan, mamlakatni inqirozga uchratdi.
